Gschaedlers Stille Zuidzee
De boekband hiernaast ziet er misschien wat grauw uit, met zijn matte, grijsbruine kleur, maar het binnenwerk is des te opmerkelijker. Op de hele wereld zijn er slechts twee exemplaren van bekend. Het ene ligt ver weg, veilig opgeborgen bij de University of Melbourne Library in Australië, het andere, hier afgebeelde, bevindt zich in mijn eigen bezit. Het betreft een origineel typoscript uit 1946 van de in 1915 geboren historicus André Gschaedler. De verkorte titel van het werk, Spanish Voyages, is op het met een eenvoudig ruitmotief versierde voorplat (34,5 x 22,5 cm) in gouden kapitalen afgedrukt. Los bijgevoegd is een handgeschreven bedankbriefje van de schrijver aan een zekere Erica, de vrouw die niet slechts verantwoordelijk zou zijn voor het typewerk (zoals destijds gebruikelijk bij dat soort sekseverhoudingen), maar ook voor het zoeken, sorteren en bibliograferen van allerlei door hem verwerkte historische informatie. Ze wordt zelfs onmisbaar genoemd, een compliment waar we nog op terugkomen. Waar, wanneer en waarom is dit zeldzame werk gemaakt, en wie was dan niet de typist, maar dan toch de schrijver ervan, met zijn voor niet-Duitstaligen zo tongbrekende achternaam?
Louis André Gschaedler werd geboren in Kolmar (tegenwoordig Colmar), in de destijds nog/weer Duitse Elzas (vandaar de naam, wellicht ooit Gschädler, waarschijnlijk op z’n Frans uitgesproken, als Gschädlèr). Een lang leven vol grote reizen ligt voor hem. Na een studie sociologie in het inmiddels weer bij Frankrijk horende Straatsburg en later Londen (University College) vertrekt Louis André naar Sydney, Australië, om daar als docent Franse taal en literatuur aan de slag te gaan. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog blijft hij er noodgedwongen wonen. Hij komt te werken bij de Australische informatiedienst, als hoofdvertaler Frans bij de radio-uitzendingen bedoeld voor Franse kolonialen in de zuidelijke Grote Oceaan. 
Hier zal hij niet alleen Erica (beter) hebben leren kennen, maar moet ook zijn interesse voor de Westerse ontdekkingsgeschiedenis van de Stille Zuidzee zijn ontstaan. In 1946 mondt dit uit in zijn beoogde proefschrift, Spanish Voyages to the South-West Pacific, 1519-1607, ons typoscript, voor de Universiteit van Melbourne. Een jaar later emigreert hij naar de Verenigde Staten. Daar gaat hij in de Hispanic Foundation van de Library of Congres aan de slag als onderzoeker, in 1949 resulterend in een Ph D. in geschiedenis voor de Universiteit van Columbia. In 1954 verschijnt zijn Mexico and the Pacific, 1540-1565: The Voyage of Villalobos and Legazpi and the Preparations Made for Them. Of Gschaedlers graad gebaseerd is op zijn eerdere studie voor de universiteit van Melbourne is niet helemaal duidelijk. In elk geval heeft hij dan al verschillende artikelen gepubliceerd in kranten en tijdschriften, onder andere over de eerdere oorlogshandelingen in zijn geboortestreek, de Elzas. Voor Gschaedlers nieuwe landgenoten moet zijn Frans-Duitse achternaam overigens wel een linguïstische uitdaging geweest zijn. Zij zullen die juist op z’n Amerikaans-Engels uitgesproken hebben, met een dikke ‘l’ en krullende ‘r’, een ware multiculturele opeenstapeling van klanken. Na verschillende docentschappen in Texas en de staat New York, wordt hij benoemd als leraar sociale wetenschappen aan de toenmalige Catonsville Community College in Baltimore. De Stille Zuidzee blijkt niet vergeten, integendeel. Er verschijnen titels van zijn hand als Documents on Spanish Navigation in the Mitchell Library, Sydney (1950) en A Renaissance Invention: The Name “America”: An Old Problem Seen under a New Light (1968). Zijn populairste publicatie is waarschijnlijk de lang voorbereide Engelstalige biografie van Auguste Bartholdi (1966), de Franse ontwerper van het Amerikaanse Vrijheidsbeeld en zijn oud-stadgenoot in Kolmar. Gschaedler overleed, als niet onknappe blonde man opvallend genoeg ongehuwd gebleven, in 1998 te Salem, West Virginia.
Het proefschrift uit 1946 is zijn vroegst bekende werk. Hierin wordt op 244 (recto) getypte pagina’s in twee delen en twaalf hoofdstukken (inclusief inleiding, bibliografie, index, vele supplementen en drie handmatig gefotokopieerde land-, of liever, zeekaarten) een overzicht gegeven van de vroegste Spaanse ontdekkingsreizen in de zuidwestelijke Stille Oceaan. In het eerste deel bespreekt Gschaedler de meer algemene aspecten daarvan, in het tweede deel de belangrijkste afzonderlijke reizen van Magellaan, Saavedra, Villalobos, Legazpi, Mendana, Quirós en De Torres. Zoals bekend, zorgden deze reizen er niet alleen voor dat de eindeloze watervlakte met haar honderden volkeren en duizenden eilanden werd opengelegd voor Europese handelsdoeleinden, maar ook dat zij ten prooi kon vallen aan immer op de loer liggende christelijke missionarissen. 
Dat pakte voor veel inheemse culturen rampzalig uit. Al binnen enkele jaren raakten deze verwesterd, gekerstend en verpreutst, als sommige al niet compleet van de aardbodem (en uit onze herinnering) verdwenen. Gschaedler gaat in hoofdstuk VI (‘Religion and the Voyages’) uitgebreid in op deze commerciële en religieuze kaalslag, waartegen overigens sommige contemporaine critici, als de Spaanse dominicaan Bartolomé de las Casas, al waarschuwden. Hij bekijkt alles, vanzelfsprekend, met de blik van de niet-inheemse, Europese blanke man die hij nu eenmaal was, waardoor zijn aanpak wellicht wat gedateerder lijkt dan wij onszelf in deze zogenoemde politiek-correcte tijden graag willen wijsmaken. Maar tijden veranderen, en wij veranderen met hen. Terwijl nog maar kortgeleden veel hoogopgeleide blanke (tegenwoordig ‘witte’) Westerlingen zich vrijwillig verplicht voelden om op te komen voor de in hun ogen minder bedeelde exotische (nu weer ‘zwarte’) medemens, is het vandaag de dag in sociaal opzicht juist levensgevaarlijk om een koloniale geschiedenis te willen schrijven die niet de volkomen eigen, persoonlijk doorleefde is, hoe wetenschappelijk opgezet ook. Gschaedler werkte weliswaar in pre-postkoloniale tijden, maar weegt desondanks alles zorgvuldig af en komt tot verhelderende en goedgeschreven conclusies. Spanish Voyages to the South-West Pacific wordt bekroond met een omvangrijke primaire en secundaire bibliografie. Alle toenmalige standaardwerken op Pacifisch ontdekkingsgebied worden daarin niet alleen vermeld, maar vaak ook becommentarieerd, iets wat, hoe subjectief ook, altijd informatief is. Des te vreemder lijkt het dat de hoofdtekst nooit integraal is gepubliceerd. Blijkbaar is er in Australië niemand op het idee gekomen om het voor hen toch ‘unieke’ exemplaar daarvoor te gebruiken, al dan niet voorzien van een geactualiseerde inleiding. Wel verschenen er losse stukken uit, min of meer bewerkt, zoals in het tijdschrift The Americas van januari 1948 (‘Religious Aspects of the Spanish Voyages in the Pacific during the Sixteenth and the Early Part of the Seventeenth’, Vol. 4, No. 3, pp 302-315).
Ook de datum van Gschaedlers opdracht aan Erica (‘May 1978’) is opvallend, deze is tenslotte ruim dertig jaar jonger dan het proefschrift zelf. Zijn de schrijver en de typiste elkaar wellicht weer tegengekomen, en heeft Gschaedler alsnog zijn oude schuld aan haar willen vereffenen? Hoe dan ook, ondanks zijn waardering voor ‘…[her] own research on Portuguese exploration‘, wordt Erica’s naam in de officiële tekst nergens genoemd. Als dit toevallig bewaard gebleven kattebelletje dus niet was ontdekt, had niemand ooit geweten wat deze ‘onmisbare’ vrouw voor het wetenschappelijke werk van een man als Gschaedler allemaal had betekend. 
Masculiene dankbaarheid heeft blijkbaar zo haar grenzen. Dat genoteerd hebbende, het lijkt erop dat het typoscript uiteindelijk bij de nazaten van Erica is beland. Zij hebben zich waarschijnlijk nooit gerealiseerd wat voor bijzonders ze in handen hadden, want enkele jaren geleden werd het zonder ‘reserve price’ op een grote publieke veilingsite te koop aangeboden. Daar ontdekte ik het, en aan de afgeslagen prijs te zien als enige. Nu ligt dit op-één-na-unieke boekwerk niet in het verre Australië of Noord-Amerika, maar hier, in een eenvoudige wijk in de provinciestad Amersfoort, Nederland, na waarschijnlijk meer over de wereldbol gereisd te hebben dan de schrijver dezes ooit heeft gedaan, of waarschijnlijk nog zal doen. Dit is de eerste keer dat enkele van zijn pagina’s het digitale daglicht zien. Boeken hebben, inderdaad, hun lotgevallen…
David Apollonius Coppoolse
Magazijn van Natuurlijke Historie 