‘Oh, for a lovelier faith!’
(Berthe Hoola van Nooten, Galveston, aan John Dunlap, New Orleans, 24 januari 1855)

Om en nabij het Koningsplein

Batavia, juni 1857. De Nederlandse magistratenweduwe Berthe Hoola van Nooten née Van Dolder (1817-’92) woont in de Gang Scott, een van de meest schilderachtige lanen van de toenmalige hoofdstad van Nederlands-Indië. Na flink wat tegenslagen te hebben overleefd, lijkt Berthe nu eindelijk rust te kunnen krijgen. Ze mag, ‘surrounded by every luxury of an eastern life‘¹, logeren in het ‘splendid house‘ van haar halfbroer, de koloniaalbestuurder en zakenman in suiker Vincent Jacob van Dolder (1815-’76). Het is juist dit blanke milieu dat in de jaren erna honderden keren gefotografeerd zal worden door Walter Bentley Woodbury (1834-’85) en James Page (1833-’65), twee jonge Engelse avonturiers die vrijwel tegelijkertijd met Berthe vanuit Australië op Java waren aangekomen. Op onverwachte en tot nu toe ongepubliceerde manieren zullen de vier nieuwe ‘totoks’ (Europese Indiërs) met elkaar te maken krijgen.

Iets verder naar het oosten, verscholen in het groen, op de hoek van de Gang Scott (tegenwoordig Jalan Budi Kemuliaan) en het reusachtige Koningsplein, staat de villa die ooit eigendom was van een zekere Robert Scott. Deze net als Berthes broer zeer succesvolle zakenman, volgens een nakomeling een achterneef van Sir Walter ‘Ivanhoe’ Scott, was onder meer werkzaam geweest als waarnemend havenmeester in Semarang voordat hij na het Engelse tussenbestuur op Java in 1820 in Batavia neerstreek. Aan de toen nog open vlakte ten zuiden van het Koningsplein (waarvan een gedeelte ook wel Buffelsveld, of liefdevol Buffeltje werd genoemd²) had hij zijn huis laten bouwen, in de eigenhandig aangelegde en naar hem vernoemde laan. Precies in dat monumentale hoekpand had de weduwe Van Nooten op 6 april 1857 een particuliere meisjesschool geopend.³ Het was de vierde in haar leven.

Een nieuwe school

Berthes eerdere instituten, ‘Female Seminary‘ of ‘Academy for Young Ladies‘ genoemd, had ze zelf opgericht of geleid in achtereenvolgens het Noord-Amerikaanse New Orleans (samen met haar man Dirk, tot zijn onverwachte overlijden aldaar op 13 september 1847), het nietige Plaquemine (iets hogerop aan de Mississippi) en het Texaanse havenstadje Galveston, aan de Golf van Mexico. Nu, in Batavia, aan de andere kant van de wereld, doet ze een nieuwe poging. Hoewel de hoofdstad van Nederlands-Indië in het midden van de negentiende eeuw duizenden Europese bewoners telt, wordt er door het gouvernement al decennialang geen adequaat meisjesonderwijs meer aangeboden.^{4, 5} De fris gearriveerde mevrouw Van Nooten hoopt dan ook dat haar nieuwe school in een gezonde en vooral lucratieve pedagogische behoefte zal voorzien.⁶

Berthe is niet alleen weduwe, maar ook een alleenstaande moeder van vijf kinderen. Ondanks een royale schoolsubsidie van omgerekend zo’n € 15.000,- per maand⁷ moet ze dan ook hard werken voor de kost. Ze runt haar instituut als een moderne, multitaskende schooljuf. Naast alle huishoudelijke verplichtingen en administratieve rompslomp geeft ze eigenhandig les in onder andere geschiedenis, Frans, Engels, tekenen, schilderen, pianospelen, zingen, naaiwerk en, last but not least, bijbellezen.⁸ Ze wordt daarbij, samen met drie uit Nederland overgekomen ‘geëxamineerde secondantes’, geholpen door haar oudste dochters Maria Philippina en Julia Bertha. Op de moeilijkste momenten weten zij haar vaak op te vrolijken.⁹ Berthes twee zoontjes zitten noodgedwongen op Merchiston Castle School, een jongensinternaat vlak onder Edinburg, in het verre en koude Schotland. Hun moeder mist hen, elke dag.¹⁰

De locatie op de hoek van de Gang Scott voldoet blijkbaar niet, want Berthe verplaatst haar meisjesinstituut al snel naar een ander pand, iets verderop in de laan, eigendom van een zekere heer Eilbrechts.¹¹ Op dat laatste adres, net als alle andere toen nog zonder huisnummer,¹² brengt Berthe uiteindelijk maar liefst achtenveertig leerlingen onder haar Nederlands Hervormde vleugels. Toch blijkt ook dit niet voldoende om het voortbestaan van de school te garanderen. Na allerlei publiekelijk uitgevochten intriges en subsidieproblemen met de Hoofdcommissie van Onderwijs te Batavia moet ze op 1 januari 1859 haar zo felbevochten onderwijsinstelling alweer sluiten.¹³

Een paradijselijke hof

Pal aan de overkant in de Gang Scott kijkt Berthe uit op de gloednieuwe, in classicistische stijl ontworpen ‘Armeniaansche’ of St Johannes Kerk (afb. 3). Dit gebouw zal juist in 1857 ingewijd worden, nadat in 1854 de eerste steen ervan was gelegd door de kort daarvoor opgerichte Bataviase firma E. Chaulan, Deeleman & Co.¹⁴

In het het noorden van Batavia, voorbij de ‘Benedenstad’, aan de ondiepe Javazee, bevindt zich de modderige en stinkende haven, omgord door talloze pakhuizen en drukke toko’s. Maar in de wijk waar Berthe woont, de ‘Bovenstad’, in het zuiden, is het ‘rustig, stil en koel’.¹⁵ In dit milieu kan de blanke elite genieten van ruim aangelegde, parkachtige tuinen en royale huizen, daarbij in de watten gelegd door ontelbare autochtone bedienden of ronduit slaven. Hier bevindt zich ook de meisjesschool van madame Van Nooten, een instituut bedoeld voor jonge, christelijke, ‘beschaafde’ élèves. Tenminste, zo lang het duurt. Want al snel na de sluiting van haar school zal Berthe uit deze Indische Hof van Eden verdreven worden, niet vanwege verboden vruchten, maar door mooie principes en lelijk geldgebrek.

Een vroeg portretje

Vooralsnog telt Berthe de zegeningen van haar bijbelse vette jaren. In deze tijd laat ze een portretfoto maken door de Bataviase firma W.J. Olland & Zoon Java (hier voor het eerst afgebeeld). Uit een van de brieven aan haar Texaanse vriend John G. Dunlap weten we dat ze al eerder een foto voor zichzelf had besteld. Die foto, een daguerreotypie, had ze hem als aandenken gestuurd bij haar vertrek in de winter van 1855 uit Boston (via Engeland en Nederland) naar Java.¹⁶ Op de nieuwe, eveneens ongekleurde foto (‘copien zÿn op aanvraag te verkrÿgen’¹⁷) draagt ze een hooggesloten lijfje en een rok van zo te zien wat donkerder zijde, ondersteund door een crinoline en een ongetwijfeld met baleinen versterkt korset. Deze constructie zorgt ervoor dat haar boezem discreet maar effectief omhoog wordt gestuwd. Het haar lijkt in een losse wrong gedragen en in het kuiltje van haar hals hangt een ovalen medaillon, met misschien een camee of een portretje. Op deze foto maakt ze een weliswaar modieuze, maar ondanks (of juist dankzij, dat soort zaken lag ook toen al gevoelig) haar opgewerkte buste beslist geen onzedelijke indruk. In het warme klimaat van Nederlands-Indië droegen Europeanen graag luchtige Chinese zijde, ook al liepen sommigen privé liever in ruimvallende, inlandse kleding rond. Wie de foto van Berthe aandachtiger bekijkt zal niet verbaasd zijn dat de ongeveer vijfenveertigjarige, blonde, goedverzorgde en deugdzaam poserende weduwe meerdere mannelijke aanbidders van zich af heeft moeten slaan.¹⁸

Een lommerrijke laan

Rechts van de Armeense Kerk, dus links vanuit Berthes huis gezien, staat een witgekalkte villa met een voor de Nederlandse literatuur bescheiden, maar bijzondere geschiedenis (afb. 5). In dit pand brengt namelijk de romancier Louis Couperus enkele van zijn jongensjaren door, omringd door tientallen inlandse personeelsleden.^{19, 20} Op de hieronder afgebeelde foto’s van Woodbury & Page is goed te zien hoe de omgeving overwoekerd werd door tropisch groen.

De jonge Couperus is niet de enige voor wie dit onvergetelijk is. Zijn collega Arthur van Schendel en later de dichter Leo Vroman hebben eveneens in dit laantje gewoond, onder het verkoelende bladerdak van hoog oprijzende vlam-, klapper-, banyan-, tamarinde-, kanari- en waringinbomen. Dit herinnerde Vroman zich, tientallen jaren daarna:

Er was grind en er waren hoge bomen, en struiken met paarse en rode bloemen.²¹

Van Schendel verwoordt het in zijn Jeugdherinneringen als volgt, beknopt, betoverend:

Wij liepen over gras onder donkere bomen, het Koningsplein. Wij woonden in de Gang Scott.²²,

terwijl Hella Haasse op het einde van haar leven (in een aan Rob Nieuwenhuys gewijde tekst in de Indische Letteren) zich nog levendig de ‘mooie grote woningen’ rondom het Koningsplein en in de Gang Scott en Gang Holle uit haar jeugd voor de geest kon halen.²³

Ook de Franse graaf en wereldreiziger Ludovic de Beauvoir (1846-1929) is enthousiast over de Indische hoofdstad. Hij blijkt over rijkelijk meer flux de paroles te beschikken dan de nuchtere Hollanders. Zijn beschrijving van Batavia, dat wil zeggen, het Europese quartier, de wijk waar Berthe woont, klinkt als volgt:

Oh! De feeërieke tuin, het paradijselijke groen! Werkelijk, in Batavia zijn geen straten, er zijn slechts majestueuze lanen, overhuifd door de mooiste bomen met de weelderigste kruinen die brede en eindeloze wandelpaden overkoepelen, zoals men die in Europa slechts in de decors van de Opéra ziet [vert. ondergetekende].²⁴

In november 1866 moet de comte ook de Gang Scott in de ‘ville neuve’ (de Bovenstad, dus in het zuiden) hebben bezocht. In elk geval gebruikt hij een afbeelding in houtgravure van het laantje als frontispice van zijn reisverslag (afb. 7). De prent is gebaseerd op een originele albuminedruk die Walter Woodbury en James Page circa mei 1863 gemaakt hadden. (afb. 8). Waarschijnlijk heeft De Beauvoir deze plaat ter plekke van het Engelse duo gekocht en meegenomen naar Parijs, waar in het jaar daarop de eerste twee delen (Java en Australie) van zijn bestsellende reisdagboek verschenen. Ook Berthe moet geregeld met de twee fotografen te maken hebben gehad.

Bijzondere buren

Tijd is relatief, zeker in het negentiende-eeuwse Nederlands-Indië. Als Berthe oostwaarts wil wandelen, vanaf de Armeense Kerk in de Gang Scott langs de zuidkant van het Koningsplein (dat zo uitgestrekt is dat er nog maar twintig jaar eerder een heus jachtverbod op los rondlopende wilde dieren was uitgevaardigd²⁵), de deftige Gang Holle (officieel ‘Sterreweg’ genoemd)²⁶ aan de rechterhand houdend, in richting van het statige gebouw van de Koninklijke Natuurkundige Vereeniging (het wetenschappelijk instituut waar ze in 1863 lid van zal worden²⁷) en de daarachter liggende wijk Parapattan (‘viersprong’), met in de verte de in 1828 gebouwde, bescheiden en anno 2018 nog altijd in het frisgroen verscholen, witgekalkte ‘kleine, doch nette Engelsche Kerk’²⁸ (die ze volgens eigen zeggen liever bezoekt dan de tien jaar jongere Willemskerk van haar eigen Nederlands Hervormde gemeente, aan de oostkant van het plein²⁹), dan doemt rechts al meteen de prachtige villa van een zekere Mrs Bain op. Deze alleenstaande dame, telg uit een Schots geslacht dat al minstens een eeuw in Batavia gevestigd is, stelt vanaf 5 juni 1857 een gedeelte van haar huis ter beschikking aan Walter en James, inclusief hun atelier.³⁰  Het is juist dit adres dat verklaart waarom er van de afgelegen zuidwestelijke hoek van het Koningsplein zoveel verschillende Woodbury & Page-foto’s bekend zijn. De albuminedruk van het naastgelegen huis van de jonge Louis Couperus (afb. 5) moet ruim tien jaar later gemaakt zijn vanuit haar voortuin, links in de richting van de Gang Scott. Voordat Walter en James in Batavia waren gearriveerd hadden ze in het Australische Melbourne geprobeerd goud te delven, om, na weinig succes daarmee, in dezelfde stad een eenvoudige fotostudio op te zetten.³¹ Maar pas in de high society van Batavia worden beiden beroemd, en, hoewel kortstondig, flink gefortuneerd, onder de naam Photographisch Atelier van Woodbury & Page, kortweg als de Firma Woodbury & Page.

Dankzij de vele foto’s die zij (en later ook Henry James en Albert, respectievelijk Walter Woodbury’s jongere en jongste broer) hebben gemaakt van Batavia en haar bevolking, weten we relatief goed hoe de blanke Indische samenleving er in contemporaine ogen uitzag (of liever, zichzelf behoorde te zien).³² Vanaf het begin van de jaren ’60 vervolmaken ze de zogeheten Woodburytype, een gelatineuze, korrelloze en gloedvolle afdruktechniek die mede is uitgevonden door hun landgenoot Joseph Wilson Swan. Volgens velen is dit het mooiste fotografische procedé ooit ontwikkeld, ‘a pinnacle of photographic achievement‘.³³ In de decennia daarna zouden zelfs vips als Charles Darwin en koningin Victoria zich laten vereeuwigen met behulp van deze reproduceermethode, die uitgerekend hier, aan het voormalige Bataviase Buffelsveld, het daglicht zag. Zoals gezegd, nauwelijks twee maanden voordat de tengere, bijna ontroerend jonge Woodbury (afb. 9) zal aankomen op de inmiddels tot ‘Koningsplein’ gepromoveerde kale grasvlakte, was Berthe haar meisjesschool gestart in het hoekpand van de Gang Scott, aan de overkant van het huis van Mrs Bain. Het toeval wil dat dus de Engelse Woodbury en Page met hun Schotse landlady en de Hollandse Berthe met haar halfbroer, gastheer en ‘suikeroom’ Vincent Jacob bijna een half jaar lang schuin tegenover elkaar wonen en werken. Het kan dan ook niet anders of ze hebben elkaar in de tijd vaak gezien en gesproken.

Een kostbaar kiekje

Vincent Jacob van Dolder is een gehaaid en succesvol zakenman. In 1862 kan hij het zich dan ook veroorloven om Woodbury en Page (waarvan de eerste inmiddels was verhuisd naar een eigen, prestigieuze locatie in de Gang Secretarie aan de  noordkant van het Koningsplein)³⁴ een portretfoto te laten maken voor zijn carte de visite (afb. 10). Deze kaartjes worden hartstochtelijk verzameld, maar als hobby is dat bepaald geen sinecure. Alleen de blanke Bataviase elite kan zich dit visuele nieuwigheidje veroorloven. Volgens een contemporaine krantenadvertentie moeten geïnteresseerden maar liefst f 20,- per foto-afdruk neerleggen, dat is omgerekend zo’n € 200,-.³⁵ Weliswaar wordt deze prijs binnen enkele jaren door de snel opkomende concurrentie gedecimeerd, maar Berthe had zich zulke bedragen sowieso nooit kunnen veroorloven. Ze was nog maar enkele jaren daarvoor volkomen berooid uit Noord-Amerika overgekomen³⁶ en enige tijd aangewezen geweest op de gunsten van haar half geliefde, maar door zijn onbeschaamde levenswandel ook half gehate stiefbroer.

Een indringende blik

Toch is er nu, volkomen onverwacht, bij Berthes afstammelingen in Nederland een originele Woodbury & Page-carte de visite van haar opgedoken. Dit lijkt inderdaad een wonder, een verschijnsel dat de fel anti-paapse Berthe overigens niet als zodanig had weten te waarderen. Het haarscherpe fotoportretje (12,5-15 cm, afb. 11) is ongekleurd, ongetiteld en ongedateerd.

Als de door familie-archivaris Julius Paul Barth (1910-‘94) geschreven datum (‘1878’) op de achterkant van het visitekaartje juist is, zou de foto gemaakt kunnen zijn naar aanleiding van Berthes eenenzestigste verjaardag op 12 oktober van dat jaar.³⁷ Ook dit portret wordt hier voor het eerst afgebeeld. Berthe (door Julius Paul ‘Bartha’ genoemd, haar doopnaam), draagt nu, heel modern, niet langer een knellend korset zoals dat onder haar kleding was te vermoeden op de Olland-foto van zo’n twintig jaar eerder, maar een ruimvallend en comfortabel manteltje, dat is afgezet met een fraai zogenoemd passement, handgeborduurd met florale motieven. Rond de hals beschermt de wat losse ruche van de chemise het kostbare bovenkleed. Op de foto oogt Berthe frêle, bijna meisjesachtig.

Wie haar wat scheefhoekige blik durft te pareren, zal merken dat die steeds helderder lijkt te worden, opmerkzamer, en zelfs indringender. Is dat slechts illusie, omdat we, terugblikkend, weten hoeveel dierbaars ze in haar leven heeft moeten loslaten, en hoe ze alle verliezen toch te boven is gekomen? Toch zijn er ook harde bewijzen van haar volharding. Slechts enkele jaren voordat deze foto door de firma Woodbury & Page genomen werd, krijgt Berthe persoonlijk bezoek van Marianne North. Deze rijke, onafhankelijke Engelse wereldreizigster schrijft in haar postuum uitgegeven memoires dat ze weliswaar geschokt is door de armoedige staat waarin ‘madame Van Nooten’ verkeert, maar dat Berthe ‘interesting and most enthousiastic‘ is, en onvermoeibaar vertelt over haar botanische werk (afb. 12).³⁸ De zo delicaat ogende gastvrouw is heel wat veerkrachtiger dan men op het eerste gezicht zou denken.

Trouble in Paradise

Twintig jaar eerder, in de blanke paradijshof van Weltevreden, blijkt intussen niet alles pais en vree. Berthe krijgt bonje met haar dominante halfbroer en zijn eigenzinnige maîtresse.³⁹ Na hoogoplopende ruzies vertrekt ze begin 1860 uit de Gang Scott en verhuist naar Buitenzorg (Bogor), zo’n zestig kilometer ten zuiden van Batavia, richting de koelere bergen van het Javaanse binnenland. Vanaf het einde van dat jaar zal ze aan de Groote Postweg opnieuw een eenvoudige ‘opvoedings-Inrigting’ starten ‘voor [twaalf] meisjes van den beschaafden stand’,⁴⁰ voor de zesde en laatste keer in haar leven. Pal aan de overkant van de straat ligt westelijke ingang van de wereldberoemde plantentuin, de plek waar ze inspiratie zal opdoen voor haar monumentale Java-boek. Alhoewel ze het voorwoord al in juli 1862 schrijft, zal dit werk in tien afleveringen pas in de loop van 1863-’64 te Brussel verschijnen.

In 1873 verkast Berthe opnieuw, ditmaal definitief, naar Selipi, een gehucht in het landelijke gebied ten zuidwesten van Batavia. Haar tweede dochter Julia Bertha, die net als Maria Philippina zo’n grote steun was geweest op de meisjesschool in de Gang Scott, zal al in 1874 op jonge leeftijd komen te overlijden. Dit is voor Berthe (minstens zo gekweld als getroost door haar godsgeloof) aanleiding om een aangrijpende zedenschets en bijpassend stichtelijk treurgedicht te schrijven. Beide worden in 1876 onder het pseudoniem ‘B.’ te ‘Java’ gepubliceerd in het Evangelisch Jaarboekje Magdalena (afb. 13).⁴¹ De baten van deze protestantse almanak kwamen overigens ten goede aan de Vereeniging het Asyl Steenbeek te Amsterdam, een tehuis dat was opgezet ter ‘opbeuring’ van ‘boetvaardige’ en tot ‘christelijke inkeer’ gekomen ‘gevallen vrouwen’,⁴² dat wil zeggen, ex-prostituees, zoals, volgens kwade roomse tongen, Jezus’ eigen echtgenote, Maria Magdalena, moet zijn geweest.

Epiloog

Heiligen of hoeren, christenen of ketters, voor God is iedereen gelijk, hoewel sommigen gelijker blijken dan anderen. Ondanks al haar kunstzinnige aspiraties, zou Berthe net als vrijwel elke andere aardse ziel binnen enkele generaties volkomen vergeten zijn, ware het niet dat ze verantwoordelijk is voor een van de mooiste Indische florilegia van de negentiende eeuw, het anno 2018 nog altijd even spectaculaire als peperdure Fleurs, fruits et feuillages choisis de la flore et de la pomone de l’Île de Java.⁴³ Samen met de hier voor het eerst gepubliceerde originele Woodbury & Page-foto heeft ze daarmee alsnog het eeuwige leven verworven waar ze zo naar verlangde, hoewel op een andere manier dan ze zich waarschijnlijk had voorgesteld.

Ook Woodbury’s aardse bestaan zal niet verlopen zoals hij stellig nog dacht toen hij als jong, gezond en succesvol society-fotograaf aan het vorstelijke Koningsplein te Batavia resideerde. Na terugkeer in Europa blijkt hij ongeneeslijk ziek te zijn. Tijdens een korte vakantie met twee van zijn dochters in de Engelse badplaats Margate overlijdt de inmiddels berooid, versleten en wanhopig geraakte uitvinder van de wereldwijd geliefde woodburytype in 1885 aan een zelf-toegediende overdosis van het verslavende kalmeringsmiddel laudanum.⁴⁴ Zo vergaat de roem van de wereld, en nog heel wat meer. Walters voormalige overbuurvrouw Berthe zou het zover nooit laten komen. In de Préface draagt ze haar Javaanse bloemenboek niet alleen op aan Sophie, de onbestorven Koningin der Nederlanden, maar vooral ook aan haar andere seksegenotes, haar lotgenotes, bondgenotes, aan alle zorgzame, nederige, maar ook manmoedige, krachtige en volhardende vrouwen van deze wereld.

David Apollonius Coppoolse

Met veel dank aan Jonathan Barth die met zijn enthousiasme het mogelijk maakte om de zich in familiebezit bevindende carte de visite van zijn voormoeder Berthe Hoola van Nooten hier te bespreken en af te beelden, aan Marcel van Dorst dankzij wiens niet-aflatende speurtalent en onwankelbare vriendschap Berthe stukje bij beetje tot leven kan komen, aan de onvermoeibaar kritische en inspirerende An Duits die tevens de mode-aspecten van de hier afgebeelde Berthe-portretten voor haar rekening nam en aan Alle Diderik de Jonge die als altijd consciëntieus commentaar leverde, waarbij vanzelfsprekend alle eventueel gemaakte fouten en tekortkomingen geheel voor rekening van de auteur zijn.

Noten

1) Hoola van Nooten aan Dunlap 10 mei 1856. 2) De Haan Oud Batavia Deel 1 § 769. 3) Java-Bode 1857 woensdag 18 februarij. 4) Brugmans Geschiedenis onderwijs pp 108-113. 5) De Haan Oud Batavia Deel 2 § 1415. 6) Hoola van Nooten aan Dunlap 7 september 1856. 7) Algemeen Verslag pag. 19. 8) Hoola van Nooten aan Dunlap 10 januari 1855. 9) Hoola van Nooten aan Dunlap 24 augustus 1857. 10) Hoola van Nooten aan Dunlap 9 december 1859. 11) Java-bode 1857 woensdag 1 April. 12) De Haan Oud Batavia Deel 1 § 772. 13) Algemeen Verslag pag. 19. 14) Merrillees Batavia pag. 164. 15) Nieuwenhuys Komen en blijven pag. 26. 16) Hoola van Nooten aan Dunlap 31 augustus 1855. 17) drukkersmerk op achterzijde besproken portretfoto. 18) Hoola van Nooten aan Dunlap 9 december 1859. 19) Couperus Oostwaarts pag. 126. 20) Buitenweg Tempo doeloe pag. 110. 21) Vroman ‘Warm, rood, nat en lief’ pag. 52. 22) Van Schendel Jeugdherinneringen pag. 13. 23) Haasse ‘Beelden’ pag. 154. 24) De Beauvoir Java pag. 4. 25) De Haan Oud Batavia Deel 1 § 772. 26) ibid. 27)  Natuurkundig Tijdschrift pag. 659. 28) Van de Velde Gezigten uit Neêrlands Indië pag. 6. 29) Hoola van Nooten aan Dunlap 9 juni 1855. 30) Merrillees Batavia pag. 168. 31) Wachlin Woodbury & Page pp 9-10. 32) ibid. ‘blurb’. 33) Oliver History pag. XV en ibid. ‘blurb’. 34) Wachlin Woodbury & Page pag. 17. 35) Java Bode 1857 zaturdag 18 julij. 36) Hoola van Nooten aan Dunlap 24 augustus 1857. 37) Barth familiearchief. 38) North Recollections Vol. I pag. 260. 39) Hoola van Nooten aan Dunlap 9 december 1859. 40) Bataviaasch Handelsblad 1860. 41) Magdalena pp 160-166. 42) Calisch Liefdadigheid pag. 439. 43) Hoola van Nooten Fleurs et fruits. 44) Wachlin Woodbury & Page pag. 25.

Literatuur:

Algemeen verslag van den staat van het schoolwezen in Nederlandsch-Indië. a. voor Europeanen en inlandsche christenen opgemaakt door de Hoofd-commissie van onderwijs. b. voor inlanders, opgemaakt ter Algemeene Secretatie. Afgesloten onder Ultimo 1858. Batavia: Lange & Co, 1859.

“B. [te] Java.” [= Berthe Hoola van Nooten]: ‘Vreugde en droefheid’ in: Magdalena Evangelisch Jaarboekje uitgegeven ten voordeele van het Asyl Steenbeek [etc]. 24ste Jaargang. Amsterdam: W.H. Kirberger, 1876.

Barth familiearchief, Amsterdam [ongepubliceerd].

Bataviaasch Handelsblad. Aº. 1860. No. 79. Woensdag 3 October. Derde Jaargang.

Beauvoir, le Comte de: Java, Siam, Canton. Voyage autour du Monde. Paris: E. Plon et Cie, 1867.

Breton de Nijs, E. [= Rob Nieuwenhuys]: Batavia koningin van het oosten. ‘s-Gravenhage: Thomas & Eras Uitgevers, 1976.

Brugmans, I.J.: Geschiedenis van het onderwijs in Nederlandsch-Indië. Groningen – Batavia: Wolters’ Uitgevers-maatschappij, 1938.

Buitenweg, H.: De laatste tempo doeloe. Katwijk: Servire, 1964.

Calisch, N.S.: Liefdadigheid te Amsterdam. Overzicht van al hetgeen er in Amsterdam wordt verricht, ter bevordering van de stoffelijke, zedelijke en godsdienstige belangen, voornamelijk der minvermogenden en behoeftigen. Amsterdam: M. Schooneveld en Zoon, 1851.

Couperus, L.: Oostwaarts. Den Haag: Leopold, 1924.

Gevers Deynoot, W.T.: Herinneringen eener reis naar Nederlandsch Indië in 1862. ‘s-Gravenhage: Nijhoff, 1864.

[Haan, H. de]: Oud Batavia Gedenkboek. Uitgegeven door het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen naar aanleiding van het driehonderdjarig bestaan der stad in 1919. Batavia: G. Kolff & Co, 1922 (twee tekstdelen en een Platen Album).

Haasse, Hella S.: ‘Beelden die me begeleiden. Hella S. Haasse over de fotoboeken van Rob Nieuwenhuys. [red.] Peter van Zonneveld’. Indische Letteren Jaargang 15. Alphen aan den Rijn: Werkgroep Indisch-Nederlandse Letterkunde,  2000.

Hohé, Madelief & Ileen Montijn: Romantische mode. Zwolle: Waanders, 2014.

Hoola van Nooten aan John Dunlap 10 januari 1855 (originele brief, ongepubliceerd): Berthe Hoola van Nooten to J.G. Dunlap, 1854-’59, John G. and Beatrice A. Dunlap family correspondence, Louisiana Research Collection, Louisiana Research Collection, Louisiana, Tulane University (USA) (LaRC).

Hoola van Nooten aan John Dunlap 9 juni 1855 (originele brief, ongepubliceerd): Berthe Hoola van Nooten to J.G. Dunlap, 1854-’59, John G. and Beatrice A. Dunlap family correspondence, Louisiana Research Collection, Louisiana Research Collection, Louisiana, Tulane University (USA) (LaRC).

Hoola van Nooten aan John Dunlap 31 augustus 1855 (originele brief, ongepubliceerd): Berthe Hoola van Nooten to J.G. Dunlap, 1854-’59, John G. and Beatrice A. Dunlap family correspondence, Louisiana Research Collection, Louisiana Research Collection, Louisiana, Tulane University (USA) (LaRC).

Hoola van Nooten aan John Dunlap 10 mei 1856 (originele brief, ongepubliceerd): Berthe Hoola van Nooten to J.G. Dunlap, 1854-’59, John G. and Beatrice A. Dunlap family correspondence, Louisiana Research Collection, Louisiana Research Collection, Louisiana, Tulane University (USA) (LaRC).

Hoola van Nooten aan John Dunlap 7 september 1856 (originele brief, ongepubliceerd): Berthe Hoola van Nooten to J.G. Dunlap, 1854-’59, John G. and Beatrice A. Dunlap family correspondence, Louisiana Research Collection, Louisiana Research Collection, Louisiana, Tulane University (USA) (LaRC).

Hoola van Nooten aan John Dunlap 9 december 1856 (originele brief): Berthe Hoola van Nooten to J.G. Dunlap, 1854-’59, John G. and Beatrice A. Dunlap family correspondence, Louisiana Research Collection, Louisiana Research Collection, Louisiana, Tulane University (USA) (LaRC) (gepubliceerd op https://davidcoppoolse.com/2014/10/28/my-dear-friend-een-javaanse-hartekreet-ontcijferd/ ).

Hoola van Nooten aan John Dunlap 24 augustus 1857 (originele brief, ongepubliceerd): Berthe Hoola van Nooten to J.G. Dunlap, 1854-’59, John G. and Beatrice A. Dunlap family correspondence, Louisiana Research Collection, Louisiana Research Collection, Louisiana, Tulane University (USA) (LaRC).

Hoola van Nooten, Berthe: Fleurs, fruits et feuillages choisis de la flore et de la pomone de l’Île de Java peints d’après de nature par madame Berthe Hoola van Nooten. Ouvrage dédié à sa majesté [sic] la reine de Hollande. Bruxelles: Émile Tarlier, Montagne de L’Oratoir, 5, 1863 [-’64] (2de editie Severeyns 1866, 3de editie Merzbach & Falk [1881]).

Java-Bode. Nieuws- Handels- en Advertentie-blad voor Nederlandsch-Indië. Ao. 1857. Woensdag 18 Februarij. No. 14.

Java-Bode. Nieuws- Handels- en Advertentie-blad voor Nederlandsch-Indië. Ao. 1857. Woensdag 1 April. No. 26.

Java-Bode. Nieuws- Handels- en Advertentie-blad voor Nederlandsch-Indië. Ao. 1857. Zaturdag 18 julij. No. 57.

Magdalena. Evangelisch Jaarboekje uitgegeven ten voordeele van het Asyl Steenbeek onder redactie van J.A. Schuurman Johsz. en L.R. Beynen. 24ste Jaargang 1876. Amsterdam: W.H. Kirberger, [1876].

Merrillees, Scott: Batavia in Nineteenth Century Photographs. Singapore: EDM Editions Didier Millet, 2010.

Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indie uitgegeven door de Koninklijke Natuurkundige Vereeniging in Nederlandsch-Indie deel XXVI zesde serie deel I. Batavia: H.M. van Dorp, & ’s Gravenhage: Martinus Nyhoff, 1864.

Nienwenhuys, Rob: Baren en oudgasten. Tempo Doeloe- een verzonken wereld. Fotografische documenten uit het oude Indië 1870-1920. Amsterdam: Querido, 1981.

Nieuwenhuys, Rob: Komen en blijven. Tempo doeloe – een verzonken wereld. Fotografische documenten uit het oude Indië 1870-1920. Amsterdam: Querido, 1982.

North, Marianne: Recollections of a Happy Life. London: MacMillan, 1893 [postuum gepubliceerd in 2 delen, in 1894 verscheen een derde deel als Further Recollections].

Oliver, Barrett: A History of the Woodburytype. Nevada City, California: Carl Mautz Publishers, 2006.

Schendel, Arthur van: Jeugdherinneringen. Een document. Amsterdam: Meulenhoff, 1989.

Toekan Potret. 100 jaar fotografie in Nederlands Indië 1839-1939. Amsterdam: Fragment Uitgeverij & Rotterdam: Museum voor Volkenkunde, 1989.

Velde, C.W.M. van de: Gezigten op Neêrlands Indië naar de natuur geteekend en beschreven. Amsterdam: Frans Buffa en Zonen, [1844-’45].

Vroman, Leo: ‘Warm, rood, nat en lief.’ Het levensverhaal van de dichter, schrijver, wetenschapper en tekenaar. Amsterdam: Uitgeverij Contact, 1994.

Wachlin, Steven: Woodbury & Page. Photographers Java. Leiden: KITLV Press, 1994.

[Zoete, Johan de, red.] De techniek van de Nederlandse boekillustratie in de 19de eeuw. Kerstnummer Grafisch Nederland 1995. Amstelveen: Koninklijk Verbond van Grafische Ondernemingen / Grafische Cultuurstichting KVGO, 1995.