Een waargebeurd sprookje

Ooit, heel lang geleden, waren er een jonge rijke Russische prins en een oude arme Nederlandse weduwe. Ze leerden elkaar kennen op Java, destijds Nederlands-Indië, tijdens een korte officiële plechtigheid waarbij niet alleen enkele beleefdheden maar ook twee kostbare geschenken werden uitgewisseld. Deze onwaarschijnlijke ontmoeting klinkt als een sprookje, maar blijkt op twee historische bronnen te berusten: een summier bericht in het negentiende-eeuwse Bataviase Nieuwsblad voor den Boekhandel¹ en een anonieme, meer dan honderd jaar oude familievertelling.² Voor serieus historisch onderzoek lijkt dit nauwelijks voldoende, zeker niet omdat de twee hoofdpersonen elkaar daarna nooit meer hebben gezien, gesproken of geschreven. Toch is het rendez-vous tussen de prins en de weduwe interessant genoeg om nader te bekijken. Er blijken namelijk allerlei opmerkelijke en tot nu toe ongepubliceerde lokale verwikkelingen mee vervlochten. Om deze te kunnen ontrafelen en het Javaanse sprookje anno 2019 nieuw leven in te blazen moeten we terug naar de tweede helft van de negentiende eeuw, naar Batavia, de hoofdstad van Nederlands-Indië die ooit, in glorieuzere VOC-tijden, ‘Die magtige Koninginne van ’t Oosten’³ werd genoemd.

Onrust in de kolonie

De weduwe uit het sprookje, Berthe Hoola van Nooten, wordt op 12 oktober 1817 in Utrecht geboren als Bartha Hendrica Philippina van Dolder. Een veelbewogen en kosmopolitisch leven ligt dan voor haar. In de jaren ’20 woont ze in Wageningen, in de jaren ’30 emigreert ze naar Suriname, in de jaren ’40 werkt ze als onderwijzeres op verschillende plaatsen in Texas en Louisiana, VS, en in de jaren ’50 komt ze via Boston, Liverpool en Rotterdam in Batavia, Nederlands-Indië terecht. Omdat ze financieel aan de grond is geraakt (in Amerika laat ze slechts schulden achter) heeft haar halfbroer, de koloniaal bestuurder en zakenman in suiker Vincent Jacob van Dolder, haar trans-Atlantische overtocht betaald. Na eerst bij hem in de chique Gang Scott gelogeerd te hebben, verhuist ze in 1860 naar het zuidelijker gelegen Buitenzorg, om daar korte tijd een bescheiden meisjesinstituut te leiden.

Begin augustus 1872 gonst het in de Indische couranten van de geruchten. Zijne Koninklijke Hoogheid Alexis Alexandrovitch (1850-1908), de derde, ooit vierde, zoon van tsaar Alexander II van Rusland, is door zijn vader op diplomatieke wereldreis gestuurd. Eerder, in Noord-Amerika, is hij als populaire gast ontvangen (zijn feestelijke bezoek aan New Orleans schijnt het plaatselijke carnaval -Mardi Gras, oftewel ‘Vette Dinsdag’- een definitieve boost te hebben gegeven). Nadat hij de Zuid-Afrikaanse Kaap heeft aangedaan (destijds in Engelse handen), stoomt hij nu op naar het verre keizerrijk Japan. Onderweg schijnt hij Batavia, de hoofdstad van Nederlands-Indië, te willen bezichtigen.

Niemand weet wanneer de tsarenzoon van de Kaap is vertrokken, laat staan wanneer hij precies op Java zal aankomen.⁵ De gouverneur-generaal van Nederlands-Indië, de statusgevoelige James Loudon, moet nota bene van het door hem verfoeide journaille vernemen dat het schip van de grootvorst inderdaad onderweg is naar Batavia. Verder blijkt hij slecht geïnformeerd: volgens hem komt Alexis niet vanaf de Afrikaanse Kaap, maar uit de tegenovergestelde richting, vanuit Hong Kong, op Java afstevenen.⁶ Al deze Indische Irrungen, Wirrungen zorgen in de kleine blanke gemeenschap van Batavia voor flink wat onrust. Ook Berthe zal de berichten met spanning hebben gevolgd. Ze heeft namelijk, waarschijnlijk van de autoriteiten, de eervolle opdracht gekregen om een exemplaar van haar indrukwekkende florilegium over de Javaanse bloemen- en plantenwereld, Fleurs fruits et feuillages choisis de la flore et de la pomone de l’Île de Java, de grootvorst als geschenk aan te bieden.

Een pijnlijke situatie

Plotseling is het dan zover. Op maandag 19 augustus 1872 komt de onderweg 23 jaar geworden Alexis⁷ met het schroeffregat Swetlana (Светлана) op de reede van Batavia aan.⁸

Het is een prachtige namiddag. De ondiepe Javazee, de nabije haven en het spiegelgladde water, het op de reede liggende prinselijke schroeffregat Swetlana (‘stralend’), de Kleine Boom, de vele steigers, bruggen, loodsen, toko’s, het overdadige groen, de daartussen nog hoger opschietende kokospalmen, de vlakke stad ‘met hare witte en roode huizen’, de nog actieve vulkanen Gedeh en Salak (de ‘blauwe bergen’ van de Hollandse pioniers) in de verafgelegen Preanger regentschappen, alles zal dan ook geglinsterd hebben in de onbewolkte, zinderende tropenlucht.⁹ De voormalige oorlogsbodem staat onder commando van de in het Grootvorstendom Finland geboren Russische kapitein Oscar von Kræmer. Diens bemanning moet nog bijkomen van de enthousiaste ontvangst door de Engelsen in Kaapstad, enkele weken eerder. Daar was hun een grandioos bal masqué bereid waarbij meer dan achthonderd gasten aanwezig waren, uitgedost in de meest exotische vermommingen.¹⁰ De Nederlanders op Java blijken heel wat slechter voorbereid te zijn op het hoge bezoek. Weliswaar staat er op de kade van Batavia een provisorisch samengesteld eskadron van de cavalerie klaar en wordt er vanaf het schip van de wacht saluutvuur afgeschoten (dat heel toepasselijk ‘poekoel boem!’ wordt genoemd en zo oorverdovend klinkt dat er in de stad verschillende ruiten gesprongen zouden zijn¹¹), maar intussen is James Loudon, die in het zestig kilometer zuidelijker gelegen Buitenzorg zijn werkpaleis heeft, in geen velden of wegen te bekennen. Daardoor kunnen de grootvorst en het hoogstaande gezelschap niet debarkeren zonder in een ordinair huurrijtuig te moeten stappen.¹² De situatie is ongemakkelijk, pijnlijk. Wenkbrauwen worden gefronst.¹³

Een dagje incognito

In allerijl waarschuwt men de autoriteiten. Later op de avond arriveert eindelijk Johannes Isaak de Rochemont, de persoonlijke adjudant van Loudon.¹⁴ Hij heeft een haastig geschreven uitnodiging van zijn superieur bij zich. Deze stelt zijn paleis met onmiddellijke ingang ter beschikking aan de tsarenzoon en, enigszins zuinigjes, aan twee van diens scheepsgenoten.¹⁵ Alexis dankt hem hartelijk, maar vraagt om nog één dag langer aan boord te mogen blijven. De gouverneur-generaal (die ’s avonds ook in Batavia is aangekomen¹⁶) denkt daar het zijne van, zo blijkt uit zijn privé-dagboek.¹⁷ Hij vermoedt dat Alexis die dag wil gebruiken om in het gezelschap van zijn Russische vrienden Batavia te bezoeken, incognito, en zonder al teveel verplichtende gastheren. Anderhalve eeuw eerder deed Alexis’ verre voorvader tsaar Peter de Grote hetzelfde, door zich in vermomming onder het volk te begeven om ‘anoniem’ de scheepswerven van Zaandam te kunnen bezoeken. De ruim twee meter lange tsaar Peter had daarmee in het vroeg-achttiende-eeuwse Holland waarschijnlijk net zoveel succes als zijn ‘vorstelijke’¹⁸, hoogblonde en evenzeer ‘uit de kluiten gewassen’¹⁹ nazaat Alexis in het laat-negentiende-eeuwse Indië.

Een prins van het volk

De officiële landingsplaats van Batavia is de Kleine Boom, ook wel Kantoor der Recherche genoemd. Daar worden in de negentiende eeuw reizigers vanaf de (buitengaatse) reede met kleine boten afgezet bij het douanekantoor.

Vanaf de Swetlana ziet grootvorst Alexis op die plek in de prille woensdagochtend eindelijk de gouverneur-generaal opdoemen, met in diens kielzog de Raden van Indië en enkele commandanten van de land- en zeemacht.²⁰ Na allerlei korte officiële plichtplegingen in de stad vertrekt het hele gezelschap om negen uur alweer in omgekeerde richting, terug naar het paleis in Buitenzorg. Daar wordt iedereen ontvangen door Louise, de echtgenote van Loudon, vergezeld van verschillende plaatselijke gezagsdragers. ’s Middags om vijf uur wordt een bezoek gebracht aan ’s Lands Plantentuin (waar Berthe bijna tien jaar eerder de originele tekeningen voor alle veertig chromolithografieën van haar florilegium had gemaakt²¹) en toert men in een rijtuig ‘ontspannen’²² door de prachtige omgeving.

’s Avonds wordt er in het paleis (waarvan het park grenst aan de botanische tuinen) een spectaculair diner gegeven. Grootvorst Alexis, een volgens Loudon bijzonder innemende jongeman die sprekend lijkt op de toenmalige prins Willem van Oranje, rookt en drinkt als een ketter en schijnt zich ondanks de drukkende hitte uitstekend te vermaken. De vaderlijk bezorgde Loudon vraagt zich af of de prins er niet beter aan zou doen om wat minder koud Engels bier en wat meer warme thee te drinken, maar houdt dit wijselijk voor zich.²³ Alexis blijft die nacht slapen (we mogen aannemen als een blok) in een van de gastenvertrekken van het paleis. De volgende dag vertrekt hij samen met de gouverneur-generaal in alle vroegte alweer naar Batavia, om daar in de relatieve koelte van de ochtend allerlei ‘voorname inrigtingen’²⁴ te bezoeken.

Twee kostbare geschenken

Het is waarschijnlijk de woensdag daarvoor (21 augustus 1872) dat ‘madame Hoola van Nooten’²⁵ wordt voorgesteld aan grootvorst Alexis. Misschien gebeurt dat in het gebouw van de Koninklijke Natuurkundige Vereeniging, tenslotte één van de Bataviase ‘voorname inrigtingen’. Berthe was in 1863 lid geworden van dit wetenschappelijke genootschap, vlak na het verschijnen (in Brussel) van de eerste livraisons van haar hierboven genoemde Java-boek.²⁶ Tien jaar later was deze inmiddels uitverkochte publicatie nog altijd heel gezocht. Dat blijkt onder andere uit de Java-Bode van donderdag 7 maart 1872. Daarin wordt namelijk uitdrukkelijk vermeld dat een exemplaar van Berthes ‘prachtwerk’ aanwezig is op een vendutie-avond, georganiseerd door het bekende handelshuis H.M. Van Dorp & Co.²⁷ De gelukkige koper (of liever koopster, als het aan de schrijfster had gelegen²⁸) is niet de enige die enthousiast geweest zal zijn. Toen in 1866 de tweede editie uitkwam, werd in het voorwoord daarvan vermeld dat de in 1863 [-’64] verschenen eerste editie met maar liefst fl 2000,- (± € 20.000,-) was ondersteund door baron Sloet van de Beele, de toenmalige gouverneur-generaal.²⁹ Daarnaast had Berthe in 1869 op verzoek van de Bataviase onderwijscommissie ook een taalboekje Nederlands-Maleis gepubliceerd (Aurora of de Morgenstond der kennis. Mengelingen op zedekundig en wetenschappelijk gebied.), in 550 exemplaren.³⁰ Dit was één van de eerste in zijn soort³¹ en werd veel gebruikt op scholen, ondanks het feit dat Berthe het ongevraagd (en kwalijker, ongewenst) in de vorm van een christelijk traktaat had geschreven. Dat laatste was tegen het zere been van de seculiere onderwijsautoriteiten in het verre Nederland.³² Berthes onstuitbare drang tot evangeliseren heeft haar altijd veel problemen opgeleverd,³³ maar blijkbaar zijn alle ambtelijke plooien nu weer gladgestreken. Ze mag als Bataviase bekendheid een exemplaar van haar botanische prachtwerk aanbieden aan de jonge prins.

Dit zal ongetwijfeld een speciaal ingebonden de luxe-uitgave geweest zijn. Want we weten dat er in elk geval van de latere editie (in driehonderdtien exemplaren, ongedateerd, voorwoord uit 1880, uitgekomen in 1881)³⁴ tien stuks zijn gedrukt op ‘Bristol’, speciaal, smetteloos wit papier, bestemd voor bijzondere gelegenheden.³⁵ De Russische hoogheid is dan ook geroerd, zoals dat heet. Hij schenkt Berthe een ‘vleiende dankbetuiging’.³⁶ Daarnaast ontvangt zij een fraaie armband,³⁷ een sieraad dat volgens een van haar twintigste-eeuwse nazaten zelfs is ingelegd met kostbare diamanten.³⁸ Dit is alles wat we weten over het korte, maar waargebeurde Javaanse sprookje. Het is overigens niet ondenkbaar dat prins Alexis er melding van maakt in zijn dagboeken uit die tijd, deze zijn echter nooit gepubliceerd.³⁹ ’s Middags om vier uur verplaatst het hoge gezelschap zich opnieuw, dit keer naar het Koningsplein, ooit het Buffelsveld, tegenwoordig Medan Merdeka geheten. Op dit immense plein wordt een spiegel- (of militair schijn-) gevecht gehouden, met aansluitend een grote receptie en een bal dansant in het nabijgelegen gouvernementshotel Rijswijk. In die laatste residentie zal de grootvorst ook overnachten.⁴⁰

Vuurwerk in de nacht

Dan is het prinselijke bliksembezoek alweer bijna voorbij. Vrijdagochtend keert Alexis samen met de gouverneur-generaal via de Kleine Boom terug naar de buitengaats liggende Swetlana. Daar nuttigen ze een scheepsontbijt,⁴¹ waarna iedereen ‘hartelijk’⁴² afscheid neemt van elkaar. Tegelijk met alle andere bagage zal dan ook Berthes bloemenboek aan boord zijn gebracht. Later op de avond geeft Alexis op zijn schip een officieel afscheidsdiner, dat feestelijk wordt begeleid door een perfect getimed⁴³ en wederom oorverdovend saluutvuur van de dekbatterij op het vlakbij gelegen wachtschip (de eerder genoemde klachten over springend glaswerk hebben blijkbaar weinig zoden aan de dijk gezet). Als Loudon na afloop van alle feestelijkheden definitief van boord gaat en overstapt op een van de bootjes die hem weer bij het douanekantoor zullen afzetten, laat de in het duister achterblijvende en enthousiast met zijn hoed zwaaiende Russische prins⁴⁴ het fregat verlichten met Bengaals vuur,⁴⁵ dat zacht suizend, roodgloeiend en toverachtig opgevlamd zal hebben in de snel diep donkerblauw wordende tropennacht.

Drie bibliotheken

Niets is eeuwig. Alles vergaat. De wereld is een tranendal en de slechts dood schenkt verlossing. Voor ongelovigen is er nauwelijks hoop, maar voor een gelovig christin als Berthe is dit alles juist heerlijk nieuws, immers, het aardse sterven verkondigt de hemelse wederopstanding. Zonder deze goddelijke wetenschap zou ze volgens eigen zeggen zelfs verloren zijn geweest.⁴⁶ Want ondanks het commerciële en artistieke succes van haar botanische werk, ondanks haar aanstekelijke enthousiasme⁴⁷ en ondanks de uitgelezen contacten in de hoogste kringen van Batavia werd ze haar leven lang gekweld door depressies, los van onenigheden met zowel imaginaire heidenen als veronderstelde geloofsgenoten, eeuwigdurende geldzorgen en venijnige familievetes. Dit alles blijkt uit vijfendertig ongepubliceerde brieven aan haar Noord-Amerikaanse aanbidder J.G. Dunlap⁴⁸ en ook uit op schrift gestelde herinneringen van anderen die haar hebben gekend, zoals de Engelse amateurbotanica en wereldreizigster Marianne North.⁴⁹ Na de eervolle ontmoeting met prins Alexis keert Berthe huiswaarts, richting Buitenzorg. Het jaar daarop (1873) zal ze opnieuw verkassen, terug naar Batavia, naar Pekambangan in de wijk Selipie (Slipi), een destijds landelijk gebied ten zuidwesten van de Indische hoofdstad. Ze heeft daar een bescheiden terrein gekocht met stukken tuin, zaai- en grasland, een stenen woonhuis, enkele houten bijgebouwen en een primitieve paardenstal⁵⁰ en zal daar blijven wonen tot haar overlijden in 1892. Berthes geloof zal haar verboden hebben om trots te zijn, maar dankbaarheid is toegestaan, als een gift, een gave van God:

Haar indrukwekkende Fleurs fruits et feuillages choisis de la flore et de la pomone de l’Île de Java ligt nu te pronken nu in drie royale bibliotheken, die van haar patrones koningin Sophie der Nederlanden (een enigszins gehavend exemplaar van het Java-boek is nog altijd te vinden in het Koninklijk Huisarchief te Den Haag⁵¹), die van haar bewonderaarster keizerin Eugénie van Frankrijk en nu ook in die van prins Alexis Alexandrovitch van Rusland. De jonge, kettingrokende en op sterke drank beluste Russische prins zal zich na zijn thuiskomst enthousiast storten op het verzamelen van zeldzaam zilver en aantrekkelijke actrices,⁵² zodat men zich kan afvragen of hij veel tijd over heeft gehad (of willen hebben) om Berthes botanische meesterwerk meer dan oppervlakkig door te bladeren.

Met veel dank aan de Bibliotheek van het Koninklijk Natuurkundig Gezelschap ‘Natura Artis Magistra’, Bijzondere Collecties UvA, Simon Burgers, Marcel van Dorst, An Duits, Alle Diderik de Jonge, Mark Loderichs, Scott Merrillees, het Tropenmuseum en Bernadette Weusten.

(De publieksversie van dit artikel wordt gepubliceerd in het april 2015-nummer van het Indisch maandblad Moesson.)

Noten

1) Nieuwsblad voor den Boekhandel. No. 85. 2) Hupka-Barth. 3) Valentyn. 4) Nederland’s patriciaat. 5) De Locomotief. 6) Loudon. 7) De Locomotief. 8) idem. 9) Kræmer. 10) Nieuwe Amsterdamsche Courant. 11) JAVA-BODE. Nieuws-, Handels- en Advertentieblad voor Nederl. Indië. No. 137. Woensdag 21 Augustus 1872. 12) De Locomotief. 13) JAVA-BODE. Nieuws-, Handels- en Advertentieblad voor Nederl. Indië. No. 137. 14) De Locomotief. 15) idem. 16) JAVA-BODE. Nieuws-, Handels- en Advertentieblad voor Nederl. Indië. No. 137. 17) Loudon. 18) idem. 19) idem. 20) JAVA-BODE. Nieuws-, Handels- en Advertentieblad voor Nederl. Indië. No. 137. 21) Hoola van Nooten 1863 (Préface). 22) Loudon. 23) idem. 24) JAVA-BODE. Nieuws-, Handels- en Advertentieblad voor Nederl. Indië. No. 137. 25) Nieuwsblad voor den Boekhandel. No. 85. 26) Natuurkundig Tijdschrift. 27) JAVA-BODE. Nieuws-, Handels en Advertentie-Blad voor Nederl.-Indië. Ao. 1872. No. 57. 28) Hoola van Nooten 1863 (‘Préface’). 29) Hoola van Nooten 1866 (‘préface’). 30) Koloniaal verslag van 1871 (8.16). 31) Groeneboer. 32) ‘Maandelijksch overzigt’. 33) Hoola van Nooten aan Dunlap. 34) Nieuwsblad voor den Boekhandel. No. 92. 35) Nieuwsblad voor den Boekhandel. No. 92. 36) Nieuwsblad voor den Boekhandel. No. 85. 37) idem. 38) Hupka-Barth. 39) Wikipedia Duke Alexei Alexandrovich of Russia. 40) JAVA-BODE. Nieuws-, Handels- en Advertentieblad voor Nederl. Indië. No. 137. 41) idem. 42) Loudon. 43) idem. 44) idem. 45) idem. 46) Hoola van Nooten aan Dunlap. 47) North. 48) Hoola van Nooten aan Dunlap. 49) North. 50) JAVA-BODE. Nieuws-, Handels- en Advertentieblad voor Nederlandsch Oost-Indië. Ao. 1894. No. 213. 51) Koninklijk Huisarchief. 52) Wikipedia Duke Alexei Alexandrovich of Russia.

Bibliografie

Breton de Nijs, E. [Rob Nieuwenhuys]: Batavia. Koningin van het oosten. ‘s-Gravenhage: Thomas & Eras, 1976.

De Locomotief. Nieuws-, Handels- en Advertentieblad. XXIste Jaargang. Zaterdag 24 Augustus [onrust in de kolonie, aankomst Alexis in Batavia].

Groeneboer, Kees: Weg tot het Westen, het Nederlands voor Indië 1600-1950, een taalpolitieke geschiedenis. Leiden: KITLV Uitgeverij, 1993.

[Haan, Frederik de:] OUD BATAVIA GEDENKBOEK uitgegeven door het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen naar aanleiding van het driehonderdjarig bestaan der stad in 1919. Batavia: G. Kolff & Co, 1922 (2 tekstdelen en 1 Platen album).

[Hoola van Nooten, Berthe:] Berthe Hoola van Nooten to J.G. Dunlap, 1854-’59, John G. and Beatrice A. Dunlap family correspondence, Louisiana Research Collection, Louisiana Research Collection, Louisiana, Tulane University [USA] (LaRC, auteursrechten aldaar) [35 ongepubliceerde brieven, 1844-’57, complete scans en transcripties in collectie auteur].

Hoola van Nooten, Madame Berthe: Fleurs, fruits et feuillages choisis de la flore et de la pomone de l’Île de Java peints d’après de nature par madame Berthe Hoola van Nooten. Ouvrage dédié à sa majesté [sic] la reine de Hollande. Bruxelles: Émile Tarlier, Montagne de L’Oratoir, 5, 1863 [-’64]. [voorintekenprijs: fl 60,-, verkoopprijs: fl 70,-].

Hoola van Nooten, Madame Berthe: Fleurs, Fruits et Feuillages choisis de la flore et de la pomone de l’Île de Java peints d’après de nature par Madame Berthe Hoola van Nooten. Seconde édition. Bruxelles: Faubourg de Louvain [tegenwoordig Saint-Josse-ten-Noode], Rue de Liekerke 40. Publiée par G. Severeyns, dessinateur & chromolithographe de l’Académie Royale de Belgique, 1866 [verkoopprijs: fl 80,-].

Hoola van Nooten, Madame Berthe: Fleurs Fruits et Feuillages Choisis de L’Île de Java peints d’après de nature par Madame Berthe Hoola van Nooten. Troisième édition. Bruxelles: Librairie Européene C. Muquardt, même maison à Leipzig, publiée par Merzbach & Falk, Éditeurs, Libraires de la Cour et de S.A.R. Le Comte de Flandre, [1881] [verkoopprijs normale editie (300 exx): 175,- (Belgische) francs, gelimiteerde editie op ‘bristol’ (10 exx): 350,- (Belgische) francs].

[Hupka-Barth, Betsy Marianne (Beppie)]: ‘Poging tot necrologie [van Berthe Hoola van Nooten]’. Anoniem, ongedateerd, ongepubliceerd, op website Collectie Tropenmuseum, opgetekend door een medewerker (die in elk geval in 2012 al was overleden) van het Tropenmuseum, waarschijnlijk in de jaren ’80 van de XXste eeuw, uit de mond van Hupka-Barth (1908-2004, volgens ‘eigen’ zeggen een kleindochter van Berthe Hoola van Nooten, maar in werkelijkheid haar achterkleindochter)  (persoonlijke communicatie van toenmalige conservator Koos van Brakel, Tropenmuseum, augustus 2012).

JAVA-BODE. Nieuws-, Handels en Advertentie-Blad voor Nederl.-Indië. Ao. 1872. No. 57. Mail-nummer. Donderdag 7 Maart. Een-en-Twintigste Jaargang [vendutie Fleurs & fruits].

JAVA-BODE. Nieuws-, Handels- en Advertentieblad voor Nederl. Indië. No. 137. Woensdag 21 Augustus 1872 [Alexis in Batavia en kanongebulder].

JAVA-BODE. Nieuws-, Handels- en Advertentieblad voor Nederlandsch Oost-Indië. Ao. 1894. No. 213. Zaterdag 15 September Drie-en-Veertigste Jaargang [met daarin vermeld de originele Hypotheekacte dd. 13 Maart 1873, No. 48, te Batavia verleden].

Koloniaal verslag van 1871 (8.16). Lijst van lees- en leerboeken [oplage Aurora of de morgenstond der kennis].

Koninklijk Huisarchief, Den Haag (persoonlijke mededeling Harm Robaard, bibliothecaris Koninklijk Huisarchief, 22.08.2012).

[Kræmer, Oscar von] (anoniem): ‘Oscar von Kræmers togter og verdensomsejlinger’, op: http://www.lemvigmuseum.dk/ (01.01.2014).

[Loudon, James] Henk Boels, Janny de Jong, C.A. Tamse: Eer en fortuin. Leven in Nederland en Indië 1824-1900. Autobiografie van gouverneur-generaal James Loudon. Amsterdam: De Bataafsche Leeuw, 2003.

‘Maandelijksch overzigt der Indische letterkunde’, in: Tijdschrift voor Neerland’s Indië, Jaargang 23, 1861 (1ste deel No. 5).

Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indie uitgegeven door de Koninklijke Natuurkundige Vereeniging in Nederlandsch-Indie deel XXVI zesde serie deel I. Batavia: H.M. van Dorp, & ’s Gravenhage: Martinus Nyhoff, 1864.

Nederland’s patriciaat 53ste Jaargang 1967 [Hoola van Nooten].

Nieuwe Amsterdamsche Courant. Algemeen Handelsblad. No. 12821. Ao. 1872. Zondag 24 Augustus [Alexis in Kaapstad].

NIEUWSBLAD voor den BOEKHANDEL. No. 85. Negen-en-dertigste Jaargang. Dinsdag 22 October 1872 [Berthe ontmoet Alexis].

NIEUWSBLAD voor den BOEKHANDEL. No. 92. Acht-en-Veertigste Jaargang. Vrijdag 11 November 1881. [3de editie Fleurs & Fruits gaat verschijnen].

North, Marianne: Recollections of a Happy Life. London: MacMillan, 1893 [postuum gepubliceerd in 2 delen, in 1894 verscheen een derde deel als Further Recollections].

Valentyn, François: Oud en Nieuw Oost-Indien [etc.]. Dordrecht &  Amsterdam: Joannes van Braam & Gerard onder de Linden, 1724-’26.

http://en.wikipedia.org/wiki/Grand_Duke_Alexei_Alexandrovich_of_Russia (20.04.2014)